Kształtowanie przestrzeni

Wypracowanie modelowych rozwiązań w zakresie kształtowania przestrzeni.

Przykładowe pod tematy:

dogęszczanie zabudowy mieszkaniowej w śródmieściach/ centrach miast;
przywracanie znaczenia głównej ulicy/rynkowi miasta jako ważnego centrum funkcjonalnego i miejsca spotkań;
organizowanie nowej struktury podziału nieruchomości (scalania i podziału) w obszarze rewitalizacji w celu przygotowania go do przyjęcia nowych funkcji;
stworzenie systemu gospodarowania gminnym zasobem nieruchomości na potrzeby efektywnego programowania i sprawnej realizacji procesu rewitalizacji (stworzenie przez samorząd banku nieruchomości na cele m.in. wymiany nieruchomości, formułowania ofert dla inwestorów, prowadzenia inwestycji) -z wykorzystaniem istniejących narzędzi prawnych oraz narzędzi analitycznych rynku nieruchomości;
organizowanie atrakcyjnych przestrzeni publicznych i ciągów komunikacyjnychw kwartałach śródmiejskich.

Analizy zagospodarowania pustostanów na obszarze zdegradowanym w Łodzi

W ramach projektu pilotażowego w Łodzi przygotowana została analiza skali i przyczyn występowania zjawiska pustostanów w centrum Łodzi. Przeprowadzone badania dotyczyły występowania nieużytkowanych: budynków, lokali użytkowych, niezabudowanych nieruchomości gruntowych oraz zidentyfikowanie mechanizmów i czynników, które powodują ich powstawanie i utrwalanie tego zjawiska. Wyniki analiz pozwalają zaznajomić się z możliwościami wykorzystania obecnych instrumentów prawnych i finansowych dostępnych dla jednostkek samorządu terytorialnego, które umożliwią skuteczne ponowne zagospodarowanie niezabudowanych działek bądź przywrócenie pełnego wykorzystania istniejącej zabudowy (ożywienie lokali użytkowych, wprowadzenie nowych mieszkańców), zapewniając jej utrzymanie w dobrym stanie technicznym i estetycznym.

Więcej informacji w części poświęconej projektowi pilotażowemu w Łodzi w wątku "Zagospodarowanie nieruchomości".

Konkursy architektoniczne i urbanistyczne jako wyraz dbałości o ład przestrzenny oraz katalizator debaty publicznej w procesie rewitalizacji. Przykład Słupska

Wzrastające zapotrzebowanie na wysoką jakość przestrzeni publicznej

Lata dynamicznego rozwoju naszego kraju, wspieranego między innymi przez fundusze europejskie, przyniosły widoczne zmiany w przestrzeni polskich miast. Wielokrotnie identyfikowane słabości systemu planowania przestrzennego spowodowały jednak, że zmianom tym nie zawsze towarzyszyła dbałość o należytą jakość przestrzeni oraz estetykę i wzajemne dopasowanie wznoszonych obiektów. Dopiero w ostatnich latach zagadnienie wyglądu polskich miast, w tym jakości realizacji architektonicznych i urbanistycznych, odważniej zagościło w dyskursie publicznym. Współgra z tym treść europejskich i krajowych dokumentów wyznaczających kierunki polityki miejskiej – wskazać tu należy przede wszystkim Kartę Lipską, która za bardzo istotne dla zwiększenia konkurencyjności miast europejskich uważa tworzenie wygodnych, estetycznych i przyjaznych przestrzeni publicznych. Ponadto mając na uwadze jakość życia w mieście akcentuje znaczenie wzajemnego oddziaływania architektury i planowania miejskiego z uwzględnieniem aspektów kulturowych (w tym dziedzictwa architektonicznego), gospodarczych, technologicznych, społecznych i ekologicznych.

Pod wpływem intensyfikacji debaty publicznej mieszkańcy polskich miast spostrzegli, że nierzadko nowe obiekty i przestrzenie nie w pełni odpowiadają na ich potrzeby i oczekiwania. W poszczególnych sytuacjach składają się na to różne przyczyny, niemniej jednak w przypadku obiektów publicznych dominują dwie z nich. Pierwsza to deficyt partycypacji społecznej poprzedzającej realizację inwestycji, a druga to stosowanie do wyłonienia projektanta i formy obiektu procedury bazującej przede wszystkim na zaoferowaniu przez wykonawcę najniższej ceny. Rodzi to ryzyko powstania obiektu rozczarowującego użytkowników zarówno w zakresie funkcjonalności, jak i aspektów estetycznych.

W działaniach inwestycyjnych związanych z procesem rewitalizacji, który ze swej istoty służyć ma poprawie jakości życia i być formułowany w ścisłej współpracy z jego interesariuszami, zaistnienie powyższej sytuacji byłoby szczególnie niepożądane. Tym samym na organizatorach procesu spoczywa wyjątkowa odpowiedzialność ukształtowania go w taki sposób, aby podobne ryzyka nie wystąpiły.

Konkurs architektoniczny lub urbanistyczny – aspekty formalne

Najlepszym sposobem zapewnienia wysokiej jakości opracowań projektowych w dziedzinie architektury i urbanistyki jest stosowanie procedur konkursowych w wyłanianiu rozwiązań – czy to koncepcyjnych (np. stanowiących podstawę opracowania aktów planistycznych) czy to realizacyjnych, gdy celem jest opracowanie dokumentacji projektowej dla konkretnego przedsięwzięcia. Konkurs stanowi szczególną procedurę wyłaniania wykonawcy zamówienia publicznego zdefiniowaną w ustawie z dnia 29 stycznia 2004 r. – Prawo zamówień publicznych (Dz. U. z 2015 r. poz. 2164 z późn. zm.) – do tego zagadnienia odnoszą się art. 110-128. Przepisy te jednoznacznie wskazują problematykę planowania przestrzennego, projektowania urbanistycznego oraz architektoniczno-budowlanego jako szczególnie odpowiednie dla zastosowania tej procedury. W jej ramach zamawiający publicznie przyrzeka nagrodę za wykonanie i przeniesienie prawa do wybranej przez sąd konkursowy pracy. Nagroda może mieć charakter pieniężny czy też rzeczowy lub – w przypadku konkursów realizacyjnych – zmierzać do udzielenia nagrodzonym zamówienia publicznego (w formule zlecenia z wolnej ręki lub negocjacji bez ogłoszenia) na szczegółowe opracowanie pracy konkursowej.

Formuła konkursu wymaga niewątpliwie większego wysiłku organizacyjno-merytorycznego niż przygotowanie standardowego przetargu, w szczególności szerokich prac przygotowawczych oraz sformowania profesjonalnego sądu konkursowego, którego wszyscy członkowie będą posiadać kwalifikacje do oceny prac. W tym zakresie samorząd terytorialny może uzyskać merytoryczne wsparcie ze strony profesjonalnych organizacji związanych z architekturą i urbanistyką – np. jedną z nich, która ma duże doświadczenie w przeprowadzaniu tego typu konkursów jest Stowarzyszenie Architektów Rzeczypospolitej Polskiej (SARP), dysponujące Kolegium Sędziów Konkursowych. Profesjonalne organizacje mogą wydelegować swych przedstawicieli do sądu konkursowego, ale także – jeśli tego oczekuje samorząd – wziąć na siebie stronę organizacyjną przeprowadzenia konkursu.

Korzyści dla samorządów płynące ze stosowania konkursów architektonicznych i urbanistycznych

Większy nakład czasu i wkładu merytorycznego nie może być postrzegany jako bariera lub argument przeciw stosowaniu procedur konkursowych. Decydują o tym korzyści płynące z zastosowania konkursu. Dobrze zaplanowany i przeprowadzony konkurs wytworzy przestrzeń twórczą, w której kreatywność i profesjonalna sprawność projektantów biorących udział w postępowaniu przełożą się na optymalne rezultaty zarówno w zakresie funkcjonalności, estetyki, jak i dialogu z otoczeniem i dziedzictwem kulturowym. Zamawiający, reprezentowany przez sąd konkursowy, będzie mógł wybrać najlepsze rozwiązania spośród szerokiej palety zaproponowanych przez poszczególne zespoły opcji. Tak więc pierwsza zaleta konkursów to wyższa jakość otrzymanego produktu, wynikająca zarówno z faktu wyłonienia zwycięzcy w oparciu o kryteria merytoryczne, a nie cenowe, ale także dwuetapowego dochodzenia do ostatecznego kształtu przedsięwzięcia. Profesjonalny sąd formułuje zalecenia, które pomagają udoskonalić zwycięską pracę i uwolnić ją od ewentualnych słabości na etapie szczegółowego projektowania. Po drugie: korzyści wynikają często też z promocji samorządu w mediach związaną ze szczególnie udaną realizacją, która otrzymuje nagrody lub w inny sposób zyskuje uznanie. Ponadto dobrze przeprowadzony konkurs, w którym uwzględniono elementy partycypacji społecznej, powinien minimalizować ryzyko pojawienia się protestów czy sporów wokół inwestycji na etapie realizacji.

Zalecenia w zakresie stosowania konkursów architektonicznych i urbanistycznych

Krajowa Polityka Miejska 2023 akcentuje, że wykorzystanie zaawansowanych i przemyślanych procedur jest kwintesencją idei „mądrego miasta” (smart city), stąd też wyraźnie promuje stosowanie konkursów architektonicznych i urbanistycznych, zwłaszcza w odniesieniu do określania formy przedsięwzięć kształtujących przestrzeń w obszarach śródmiejskich, a więc tych, z którymi obcuje najwięcej mieszkańców, i które najbardziej oddziałują na wizerunek miasta. Ta sama optyka znalazła odbicie w Umowie Partnerstwa definiującej reguły wykorzystania funduszy europejskich w perspektywie budżetowej 2014-2020. Uznano, że dla dochowania dbałości o ład przestrzenny kraju niezbędne sformułowanie zasad polityki przestrzennej, których przestrzeganie będzie horyzontalnym warunkiem dofinansowania poszczególnych przedsięwzięć (rozdział 1.5.4. Umowy Partnerstwa). Wspomniane zasady mają być uwzględniane w kryteriach wyboru projektów w ramach poszczególnych programów operacyjnych, co w praktyce oznacza m.in. preferencje dla wyłaniania projektów w drodze konkursów architektonicznych lub urbanistycznych. W części województw Instytucje Zarządzające wydały specjalne dokumenty, w których opisano zasady promowania takich konkursów w Regionalnych Programach Operacyjnych.

Studium przypadku: Słupsk

Konkursy urbanistyczno-architektoniczne w Słupsku

W województwie pomorskim Instytucja Zarządzająca Regionalnym Programem Operacyjnym w Załączniku nr 13 do Zasad wdrażania RPO WP 2014-2020 stanowiącym Wytyczne dotyczące programowania przedsięwzięć rewitalizacyjnych, określiła m.in. preferencje – w działaniach najistotniejszych z punktu widzenia rewitalizacji – dla tych projektów rewitalizacyjnych zmierzających do poprawy jakości przestrzeni, a więc opartych o wykorzystanie formuły konkursów architektonicznych, architektoniczno-urbanistycznych oraz urbanistycznych. Okoliczność ta była dla miasta Słupska dodatkowym, obok innych wcześniej opisanych przesłanek, argumentem dla wykorzystania formuły konkursu architektoniczno-urbanistycznego. Zaplanowano organizację trzech konkursów urbanistyczno-architektonicznych, postrzegając je jako pierwszy etap budowania świadomości społecznej wokół roli poszczególnych rejonów w strukturze miasta. W praktyce stanowiły one również jedną z form pracy nad wytypowaniem kierunków działań oraz przyszłych przedsięwzięć rewitalizacyjnych. Konkursy dotyczyły:

zagospodarowania Bulwarów Rzeki Słupi,
zagospodarowania terenów wokół przyszłego węzła transportowego,
zagospodarowania Placu Zwycięstwa przed słupskim Ratuszem.

Dwa z nich przeprowadzono w ramach projektu „Diagnoza – strategia – inwestycja – rozwój miejskiego obszaru funkcjonalnego Miasta Słupska” współfinansowanego ze środków PO Pomoc Techniczna 2007-2013. Trzeci, dotyczący Placu Zwycięstwa, zorganizowano dzięki sponsorom – przede wszystkim lokalnym przedsiębiorcom. Przeprowadzenie konkursów poprzedzone zostało kilkumiesięcznymi przygotowaniami, obejmującymi m.in. wizje w terenie, analizy map, stanu własności, materiałów historycznych oraz badanie kontekstu społecznego. Dążono, aby w każdym wypadku zadanie konkursowe jasno precyzowało oczekiwania zamawiającego. W pracach zespołów przygotowujących konkursy uczestniczyli mieszkańcy, lokalni liderzy, zainteresowane instytucje oraz organizacje pozarządowe. Zorganizowano konsultacje połączone ze spacerem badawczym, co pozwoliło lepiej zdiagnozować potrzeby i oczekiwania interesariuszy i oraz odzwierciedlić je w treści dokumentów konkursowych. Zadbano także o aspekty formalne i organizacyjne, m.in. jasny i przejrzysty regulamin konkursu, a także stronę internetową zawierającą wszystkie potrzebne informacje.

Konkurs na Bulwary Rzeki Słupi

Jednoetapowy konkurs na koncepcję nowych bulwarów nad Słupią został ogłoszony przez władze Słupska w maju 2015. Celem konkursu było więc poszukiwanie pomysłów na poprawę jakości przestrzeni i przywrócenie rzeki miastu – zagospodarowanie, dotąd nie wykorzystywanego na większą skalę, atrakcyjnie położonego zielonego terenu nad brzegami rzeki.Rozstrzygnięcie konkursu miało miejsce w lipcu 2015 r. Sąd konkursowy uznał za najlepszą pracę projekt Eweliny Siestrzewitowskiej z Lublina (EMA Studio). Doceniono, iż praca właściwie odczytuje i dzieli przestrzeń do zagospodarowania wraz z jej przypisaniem do właściwych funkcji. Poza tym tworzy atrakcyjne relacje przestrzenne z obu stron rzeki, zakłada ciekawy kierunek rozbudowy Centrum Norbertanum, a także podejmuje próbę rozwiązania połączenia komunikacyjnego poprzez ciąg pieszo-rowerowy wzdłuż rzeki.

Fragment zwycięskiej pracy w konkursie na koncepcje Bulwarów Rzeki Słupi

Ryc. 1. Fragment zwycięskiej pracy w konkursie na koncepcję Bulwarów Rzeki Słupi.

Węzeł transportowy MOF Słupska

W przypadku konkursu na opracowanie koncepcji urbanistyczno-architektonicznej zagospodarowania węzła transportowego miejskiego obszaru funkcjonalnego Miasta Słupska, wraz z koncepcją terenów przyległych w skład sądu konkursowego, obok przedstawicieli Miasta Słupsk i SARP, wszedł także przedstawiciel PKP, które były partnerem konkursu i fundatorem jednej z nagród. Najciekawszą w opinii sądu pracę przedstawił zespół z Warszawy w składzie: Tomasz Marciniewicz, Michał Poziemski, Zuzanna Szpocińska. Jury doceniło interesującą koncepcję połączenia dworca kolejowego i autobusowego z wykorzystaniem zabytkowego budynku spedycji kolejowej oraz pomysł stworzenia tunelu łączącego dwa place po obu stronach torów, a także m.in. propozycję rozwiązania placu przed dworcem kolejowym. Uznano jednak, że dopracowania w przyszłości wymagają m.in. rozwiązania placu manewrowego ze stanowiskami postojowymi i dojazdu samochodowego do dworca oraz wykorzystanie potencjału inwestycyjnego obszarów na zachód od torów kolejowych.

Najlepszy projekt w konkursie na węzeł transportowy

Ryc. 2. Najlepszy projekt w konkursie na węzeł transportowy w Słupsku.

Zagospodarowanie Placu Zwycięstwa

Konkurs na koncepcję zagospodarowania Placu Zwycięstwa miał charakter ideowy, a więc chodziło w nim o uzyskanie ciekawych i nowatorskich rozwiązań, które następnie miały posłużyć do sformułowania wytycznych dla dalszych opracowań planistycznych i projektów. Swym zakresem objął Plac Zwycięstwa oraz teren wokół ratusza. Jego zamierzeniem było wykreowanie – w miejsce obecnego parkingu, na który nakładają się nieuporządkowane ciągi piesze - przestrzeni publicznej, mającej stać się zarówno miejscem organizacji oficjalnych uroczystości, jak i terenem codziennego odpoczynku i rekreacji dla mieszkańców Słupska. W konkursie zwyciężyli Karolina Skonieczna i Sandro Truchan, pracujący w Oxfordzie. Konkurs cieszył się bardzo dużym zainteresowaniem, także za granicą. Wpłynęło łącznie 65 prac, z których większość prezentowała wysoki poziom.

Ciekawą inicjatywą Urzędu Miejskiego, aktywizującą lokalną społeczność i pobudzającą dyskusję publiczną, było równoległe zorganizowanie konkursu obywatelskiego dla amatorów na koncepcję Placu Zwycięstwa. Miał on wywołać wśród mieszkańców refleksję nad przeznaczeniem tej ważnej dla miasta przestrzeni. Stanowił więc swoistą formę konsultacji społecznych. Na konkurs wpłynęło 20 prac, z czego 12 spełniło warunki formalne. Doceniano przede wszystkim zaangażowanie i pomysłowość uczestników. W tej rywalizacji zwyciężyła Katarzyna Tomasiak ze Słupska.

Zwycięska praca w profesjonalnym konkursie na koncepcję zagospodarowania Placu Zwycięstwa

Ryc. 3. Zwycięska praca w profesjonalnym konkursie na koncepcję zagospodarowania Placu Zwycięstwa.

Wykorzystanie wyników konkursów w działaniach rewitalizacyjnych w Słupsku

Uchwałą nr XXIII/276/16 z dnia 30 marca 2016 r. Rady Miejska w Słupsku wyznaczyła obszar rewitalizacji. Objął on wszystkie trzy tereny, których dotyczyły opisane wcześniej konkursy. Tym samym ich wyniki mogły zostać wykorzystane w ramach właściwych prac nad Gminnym Programem Rewitalizacji. Konkursy odegrały swą rolę w działaniach partycypacyjnych. Prace konkursowe, które przez kilka miesięcy eksponowano wzdłuż popularnych ciągów spacerowych, stanowiły inspirację dla dalszej debaty publicznej na temat możliwych przekształceń obszaru rewitalizacji. Przede wszystkim jednak stały się podstawą dalszych działań służących określeniu docelowych kierunków zagospodarowania i funkcjonowania wskazanych rejonów miasta Słupsk.

Położenie terenów objętych konkursami na tle obszaru rewitalizacji w Słupsku

Ryc. 4. Położenie terenów objętych konkursami na tle obszaru rewitalizacji w Słupsku

Zwycięska praca dotycząca Bulwarów Rzeki Słupi stała się podstawą dla opracowania wytycznych do dokumentacji projektowej przedsięwzięcia, które weszło w skład zintegrowanego projektu rewitalizacyjnego. Słupsk ubiega się o jego współfinansowanie ze środków RPO Województwa Pomorskiego.

Założenia zwycięskiej koncepcji węzła transportowego zostały w części wykorzystane przy opracowaniu dokumentacji projektowej przedsięwzięcia, o współfinansowanie którego z RPO Województwa Pomorskiego ubiega się miasto Słupsk. W pozostałym zakresie idee w niej zawarte stanowią wytyczną lub inspirację przy opracowaniu aktów planistycznych oraz innych działaniach formalnych i organizacyjnych zmierzających do przekształceń inwestycyjnych rejonu dworca w Słupsku.

Odmiennie potoczyły się losy konkursu dotyczącego Placu Zwycięstwa. Analiza rozwiązań zaproponowanych w konkursie profesjonalnym oraz pomysłów wynikających z konkursu obywatelskiego i spotkań dyskusyjnych doprowadziły do przygotowania projektu uchwały o przystąpieniu do zmiany miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, obejmującego teren placu oraz okolic ratusza. Zamiarem było znalezienie takiej formuły zagospodarowania, która pogodzi zapotrzebowanie na miejsca postojowe z funkcją placu miejskiego. Niestety inicjatywa została oceniona przez Radę Miejską jako kontrowersyjna i nie uzyskała jej akceptacji. Niemniej jednak do dorobku konkursu będzie można wrócić w przyszłości.

Skoordynowane uruchomienie w 2015 r. przez władze Słupska trzech konkursów architektoniczno-urbanistycznych okazało się bardzo dobrym posunięciem. Zainicjowało ono szeroką debatę publiczną wokół przyszłego kształtu tych kluczowych dla obszaru rewitalizacji miejsc, a także stanowiło dodatkowy impuls do aktywności lokalnej na rzecz rozważań o przyszłości całego obszaru rewitalizacji. W efekcie więc konkursy architektoniczno-urbanistyczne, jak i działania partycypacyjne w ramach rewitalizacji, stanowiły wzajemnie napędzające się procesy, służące uspołecznianiu działań rewitalizacyjnych.

Ponadto niepodważalnym owocem przeprowadzonych postępowań konkursowych będą wysokiej jakości obiekty i przestrzenie publiczne zrealizowane w ramach wdrażania słupskiego Gminnego Programu Rewitalizacji. Pozytywne doświadczenia z przeprowadzonych konkursów (które potwierdza przygotowana przez słupskich urzędników prezentacja (PDF 9 MB)) powodują, że na pewno formuła ta znajdzie w Słupsku jeszcze zastosowanie w przyszłości.