Hrubieszów

Aktywne Śródmieście szansą dla dziedzictwa kulturowego Hrubieszowa

Hrubieszów to najdalej wysunięte na wschód miasto Polski i Unii Europejskiej (leży zaledwie 5 km od granicy z Ukrainą).Oryginalność tego niespełna 20-tysięcznego miasta polega w dużej mierze na jego wielokulturowości i wieloetniczności – przez wieki żyli tu obok siebie Polacy, Żydzi i Ukraińcy, w zgodzie i poszanowaniu własnych tradycji. Hrubieszów pomimo niekorzystnych zmian architektonicznych jest wciąż miastem o dużej liczbie i różnorodności obiektów zabytkowych: świątynie katolickie, prawosławne, kirkut, zabytkowy budynek dawnego Syndykatu Rolniczego, a także zabytkowe dwory, domy i kamienice czy podziemia. Dominantami historycznego układu są kościoły i cerkiew prawosławna. Unikalne jest Śródmieście – leżące na wyspie, którą okalają ramiona rzeki Huczwy oraz kanał Ulga. Jego układ urbanistyczny jest wpisany do Wojewódzkiego Rejestru Zabytków. Hrubieszowskie podziemia – chociaż jak dotąd nie w pełni poznane i odkryte, z całą pewnością mają szansę wzbogacić ofertę turystyczną regionu i na stałe wrócić do świadomości mieszkańców jako jeden z bardziej rozpoznawalnych zabytków Hrubieszowa. W Hrubieszowskie znajdują się również ostatnie w Polsce murowane kramy czyli tzw. „Sutki”. Pochodzące z XIX wieku „Sutki” wzorowane są na wschodnich bazarach, z charakterystyczną wąską uliczką wewnętrzną. Dlatego założeniem projektu modelowego pn. „Rewitalizacja Śródmieścia Hrubieszowa szansą na eliminację zjawisk kryzysowych oraz ożywienie społeczno-gospodarcze miasta” (realizowanego w latach 2016-2019) było wykorzystanie bogatego dziedzictwa kulturowego Hrubieszowa  jako narzędzia do rewitalizacji miasta.

Przygotowanie procesu rewitalizacji

Jednym z najważniejszych działań kierunkujących proces rewitalizacji Hrubieszowa było opracowanie „Lokalnego Programu Rewitalizacji Miasta Hrubieszowa na lata 2017-2023” we współpracy z mieszkańcami (link: hrubieszow.sm32.eu).

Program rewitalizacji to dokument planistyczny, który diagnozuje sytuację w mieście oraz określa obszary wymagające przeprowadzenia zaplanowanych działań rewitalizacyjnych. Dlatego najważniejszą częścią programu jest diagnoza, która wskaże szanse i zagrożenia rozwoju obszaru poddawanego przekształceniom. Obszar rewitalizacji obejmuje staromiejski układ urbanistyczny w granicach wpisu do rejestru zabytków, wraz z przedmieściem w rejonie ulic Podzamcza i Józefa Piłsudskiego. Jego stan zachowania to jednocześnie potencjał do wykorzystania, jak i wyzwanie związane z tym, aby zaadoptować starą i zabytkową substancję do nowych potrzeb mieszkańców, lokalnego biznesu czy turystów. Głównymi problemami obszaru rewitalizacji w sferze społecznej są procesy starzenia demograficznego, bezrobocie, ubóstwo i niski poziom bezpieczeństwa. W Hrubieszowie starsi mieszkańcy są postrzegani jako istotny potencjał w społeczności lokalnej – ich doświadczenia, wiedza i pamięć o tradycji mogą być istotnym czynnikiem podtrzymującym tożsamość obszaru rewitalizacji. A lokalne tradycje, obecne w społeczności lokalnej, mogą być widocznym elementem rewitalizacji obszaru rewitalizacji.

W ramach przeprowadzanych działań partycypacyjnych (spotkania, spacery badawcze, warsztaty, konsultacje społeczne) na etapie tworzenia programu rewitalizacji w Hrubieszowie, jednymi z najczęściej wskazywanych przez mieszkańców działań były te związane z zagospodarowaniem ważnych dla miasta obiektów dziedzictwa i kultury. W tym kontekście szczególnie ważne okazały się hrubieszowskie podziemia, zabytkowy budynek dawnego Syndykatu Rolniczego, zespół budynków zlokalizowanych przy ul. 3-go Maja 15A oraz hrubieszowskie "Sutki”. Wokół tych obiektów skoncentrowały się działania w ramach projektu modelowego, w celu wypracowania konkretnych propozycji projektów do uwzględnienia w „Lokalnym Programie Rewitalizacji Miasta Hrubieszowa na lata 2017-2023”.

Zarówno projekt modelowy jak i cały program rewitalizacji oparty jest o motto, stanowiące cytat z wypowiedzi amerykańskiego pisarza Roberta A. Heinleina – „Pokolenie, które ignoruje historię, nie ma przeszłości – ani przyszłości.”

Materiały do pobrania:

• Lokalny Program Rewitalizacji Miasta Hrubieszowa na lata 2017-2023 (PDF 14 MB)
• Raport z konsultacji społecznych w ramach procesu opracowania Lokalnego Programu Rewitalizacji Miasta Hrubieszowa na lata 2017-2023  (PDF 3 MB)

Oddając głos mieszkańcom – Platforma Partycypacji Społecznej

Nieodzownym elementem przygotowania procesu rewitalizacji były konsultacje społeczne, których celem było rozpoznanie potrzeb mieszkańców względem tego procesu, skonsultowanie granic obszaru rewitalizacji oraz skonsultowanie projektów i programów społecznych. Wychodząc naprzeciw czasom cyfryzacji, w celu usprawnienia działań konsultacyjnych w ramach projektu modelowego została stworzona internetowa Platforma Partycypacji Społecznej (link: konsultacje.miasto.hrubieszow.pl). Platforma to narzędzie, które ułatwiło mieszkańcom komunikację  z Urzędem. Umożliwiło szybsze załatwienie spraw poprzez elektronizację niektórych procesów tj. przeprowadzenie konsultacji społecznych, zgłaszanie usterek w mieniu zarządzanym przez gminę, a także w pełni usprawniło wybór projektów w ramach corocznego budżetu obywatelskiego. Narzędzie pomaga włodarzom miasta w podejmowaniu działań potrzebnym społeczeństwu. Ale dla mieszkańców dostępny jest także Punkt Informacji o Rewitalizacji, powstały w wyremontowanym na ten cel lokalu w hrubieszowskich „Sutkach”.

Miejsce do działań – Centrum Aktywności Lokalnej

W wyniku procesu konsultacji władze miasta wraz z mieszkańcami określiły najpilniejsze działania w sferze społecznej. Jako kluczowe działanie zaproponowano utworzenie Centrum Aktywności Lokalnej (CAL) z siedzibą w zespole budynków zlokalizowanym przy ul. 3-go Maja 15A. W ramach projektu modelowego została wykonana w 2018 r. dokumentacja budowlano-wykonawcza. Zgodnie z założeniami CAL będzie miejscem współdziałania i integracji różnego rodzaju środowisk i przedsięwzięć. Planuje się, że w CAL uruchomione zostaną filia Centrum Integracji Społecznej, Klub Integracji Społecznej, biuro porad obywatelskich, świetlica socjoterapeutyczna, klub młodzieżowy i seniora oraz mieszkania chronione dla osób ze względu na trudną sytuację życiową, wiek, niepełnosprawność. Planuje się udostępnienie wyposażonego pomieszczenia dla lokalnych przedsiębiorców (głównie start-upy) jako „Mini Inkubatora Przedsiębiorczości”, gdzie przedsiębiorcy będą mogli uzyskać wsparcie doradcze z zakresu prowadzenia działalności. Zagospodarowana zostanie przestrzeń wokół budynku (remont drogi dojazdowej, parkingi, ogrodzenie), która będzie służyła użytkownikom CAL i lepiej skomunikuje je z resztą miasta.

W trosce o historię

Hrubieszowskie Centrum Dziedzictwa

Równie ważnym miejscem na mapie hrubieszowskiej modelowej rewitalizacji będzie uruchomienie Hrubieszowskiego Centrum Dziedzictwa(HCD), które swoją siedzibę będzie miało w zabytkowym budynku dawnego Syndykatu Rolniczego. Jest to perełka architektoniczna miasta. Obiekt został wybudowany w 1914 r. w stylu secesyjnym i stanowi jedyny przykład tego stylu w Hrubieszowie. Mieścił się w nim Syndykat Rolniczy, będący spółką akcyjną promującą rolnictwo na okolicznych terenach. Od  1995 r. budynek był własnością Fundacji Kultury i Przyjaźni Polsko-Francuskiej im. Stefana i Krystyny du Chateau w Hrubieszowskie, a od 2018 r. stanowi własność Gminy Miejskiej Hrubieszów. Jako ważny obiekt na mapie Hrubieszowa, odnowiony budynek ma pełnić nową ważną funkcję. HCD ma integrować lokalną społeczność oraz przyczyniać się do kształtowania postaw obywatelskich bazujących na bogatym dziedzictwie kulturowym miasta. W HCD mieścić się będą m. in. Centrum Wolontariatu, Miejsce Spotkań Młodych oraz Miejska Biblioteka Publiczna.

Stworzenie Centrum Wolontariatu będzie kształciło świadomych, otwartych, empatycznych wolontariuszy, współpracujących z różnymi organizacjami, osobami i sobą nawzajem.  Miejsce Spotkań Młodych zapewni warunki do pracy i rozwoju młodzieży hrubieszowskiej skupionej wokół Młodzieżowej Rady Miasta i innych formalnych i nie formalnych grup skupiających młodzież. W ramach kontynuacji działań Miejskiej Biblioteki Publicznej nakierowanej na seniorów i wykorzystanie potencjału starszych mieszkańców, ich doświadczenia, wiedzy i pamięci o tradycji jako istotnego czynnika podtrzymującego tożsamość rewitalizacji, wsparciem objęta zostanie Hrubieszowska Rada Seniorów, przyczyniając się do integracji działań senioralnych na terenie obszaru rewitalizacji.

Projekt jest odpowiedzią na główny problem, jakim jest duże wykluczenie społeczne i niski poziom aktywności społecznej mieszkańców obszaru. Ma przyczyniać się do aktywizacji i integracji społecznej różnych grup mieszkańców, w tym seniorów, młodzieży, rodzin, a także rozwijaniu idei wolontariatu, przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu poprzez wspieranie różnych form aktywności, wspieranie organizacji społecznych i współpracy między nimi a instytucjami publicznymi.  Na realizacje inwestycji miasto pozyskało środki w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata 2014-2020. Zakończenie inwestycji planowane jest w lipcu 2022 roku. Kolejnym etapem będzie zamówienie publiczne na wyposażenie obiektu oraz otwarcie HCD jesienią bieżącego roku.

Działania miejskich instytucji kultury

Zanim jednak zrealizowana zostanie ta inwestycja, miejskie instytucje publiczne prowadziły projekty, które miały za zadanie włączyć mieszkańców w proces rewitalizacji oraz zintegrować i zaktywizować ich wokół dziedzictwa kulturowego miasta. Jednym z nich było przedsięwzięcie pn. ,,Pamięć Twojego Podwórka” zrealizowane przez Miejską Bibliotekę Publiczną w Hrubieszowie.

W jego ramach mieszkańcy spotykali się z bibliotekarzami prowadzącymi lokalne archiwum oraz zapoznali się z materiałami dotyczącymi historii miasta. Spotkania, rozmowy i wspomnienia były głównym narzędziem aktywizującym do dalszej współpracy z biblioteką oraz integracji z innymi mieszkańcami miasta, będącymi od dawna uczestnikami działań bibliotecznego archiwum – Cyfrowego Archiwum Tradycji Lokalnej, dostępnego na stronie Miejskiej Biblioteki Publicznej. Jego podsumowaniem była Wystawa ,,Pamięć Twojego Podwórka”, która przeniosła w czasie do miasta, którego już nie ma. Zdjęcia pochodziły ze zbiorów mieszkańców miejscowości. Dominowały w nich wspomnienia z dzieciństwa z różnych dekad XX wieku, a więc z czasów, kiedy spędzało się je głównie na świeżym powietrzu.  Wystawa oraz produkty promocyjne, przygotowane w oparciu o zgromadzony materiał o historii Hrubieszowa, umożliwiły utożsamienie się mieszkańców obszaru rewitalizacyjnego z miejscem, w którym żyją.  

Kolejnym działaniem był projekt pn. „Poczekalnia międzypokoleniowa – smaki mojego dzieciństwa” zrealizowany przez Hrubieszowski Dom Kultury. Stanowił działania  nastawione na aktywizację hrubieszowskich seniorów (także wokół procesu rewitalizacji) i ich integrację z seniorami z Lubelszczyzny. Działania w ramach projektu bardzo pozytywnie wpłynęły na aktywność seniorów. Przez różnorodność form i tematów grupa powiększyła się o nowych członków. Wzmacniając poczucie własnej wartości i obserwując różne grupy i ich działania, seniorzy przekonali się, że warto realizować swoje marzenia. Poprzez uczestnictwo w zajęciach nabyli nowe umiejętności i doświadczenia. By było to możliwe niezbędny był zakup sprzętu i materiałów do prowadzenia zajęć i warsztatów. Dla członków zespołu wokalnego zostały uszyte stroje, do prowadzenia zajęć edukacyjnych poprawiających pamięć, intelekt oraz sprawność fizyczną zakupiony został geragogiczny materiał edukacyjny oraz program komputerowy.

W ramach projektu przeprowadzone zostały warsztaty artystyczne: „Wełną malowane”, „Filcowanie bombek świątecznych”, „Ozdoby choinkowe”, podczas których Seniorzy poznawali metodę filcowania oraz układania wełny w obrazy. Warsztaty zakończone były wystawą prac. W ramach zadania seniorzy uczestniczyli w: II Festiwalu Aktywności Seniorów – Lublin 2018, VIII Międzypowiatowym Festiwalu Zespołów Śpiewaczych – Werbkowice 2018, warsztatach tematycznych, imprezach i wyjazdach integracyjnych. Wymiana doświadczeń, poznanie działań seniorów z innych miast regionu: Zamościa, Lublina, Opola Lubelskiego i integracja inspirowały do przeniesienia dobrych praktyk na własne podwórko.

Potencjał hrubieszowskich podziemi

Śródmieście to obszar występowania specyficznej degradacji tkanki miejskiej. Od dawna obserwuje się nasilanie procesu niszczenia budynków i ciągów komunikacyjnych. Widoczny jest on w spękaniach budynków, ich osiadaniu oraz w zapadaniu się ulic i chodników. Stwierdzono, że w znacznym stopniu ma to związek z istnieniem wielopoziomowych, zdegradowanych podziemnych konstrukcji tzw. hrubieszowskich podziemi. Obok konieczności zabezpieczenie podziemi, pojawił się pomysł ich wykorzystania jako lokalny produkt turystyczny przyciągający turystów i pobudzający lokalną przedsiębiorczość. Jednym z pierwszych działań przygotowujących miasto do przedsięwzięć inwestycyjnych było wykonanie inwentaryzacji i badań georadarowych hrubieszowskich podziemi. Następnie opracowano dokumentację techniczną zabezpieczenia i zagospodarowania murowanych podziemi z uwzględnieniem istniejących, historycznych podziemnych tras turystycznych oraz sal ekspozycyjnych. Do podziemi wchodzić się będzie z nowo zaprojektowanej kubatury zlokalizowanej na rogu ulic pl. Wolności, Staszica, 3-go Maja. Obecnie miasto poszukuje zewnętrznych źródeł na dofinansowanie renowacji podziemi.

Wsparcie lokalnych przedsiębiorców – nowe oblicze hrubieszowskich „Sutek”

Dla mieszkańców miasta i najbliższej okolicy,„Sutki” są tak integralną częścią miejscowej kultury, że nie wzbudzają żadnej refleksji. Natomiast na twarzach przyjezdnych sama nazwa „rysuje” często uśmiech lub małą konsternację. Hrubieszowskie „Sutki” to ostatnie w Polsce murowane kramy wzorowane na wschodnich bazarach, z charakterystyczną wąską uliczką wewnętrzną. 

O potrzebie modernizacji „Sutek” mówiło się w Hrubieszowie od dawna. Kramy były bardzo zaniedbane, przez co potencjał tego miejsca nie mógł być w pełni wykorzystany i nie sprzyjał rozwojowi drobnych przedsiębiorców. Dzięki projektowi modelowemu w 2018 roku został przeprowadzony konkurs architektoniczno-urbanistyczny na opracowanie wstępnej koncepcji funkcjonalno-przestrzennej zagospodarowania terenu przestrzeni publicznej dla zadania „Hrubieszowskie „Sutki” i ich sąsiednie otoczenie jako nowa uporządkowana przestrzeń publiczna”. Celem konkursu nie było opracowanie pełnej dokumentacji technicznej, ale określenie kierunku zmian, przedstawienie nowej wizji dla fragmentu Śródmieścia Hrubieszowa (ul. Rynek Sutki, ul. Rynek, pl. Wolności). Konkurs cieszył się dużym zainteresowaniem, zostało złożonych 14 prac konkursowych z czego zakwalifikowało się 13. Ostatecznie dzięki głosowaniu mieszkańców i pracy Sądu Konkursowego wybrano i nagrodzono 3 najlepsze prace. Zwycięski projekt przygotowała Izabela Sykta i firma „IdeeS Architektura i Krajobraz” z Krakowa.

Przed tym jak obiekty i przestrzeń hrubieszowskich „Sutek” zostanie zmodernizowana, konieczne było uporządkowanie stanu prawnego nieruchomości. Miasto jest właścicielem jedynie kilku lokali, znaczna większość należy do prywatnych przedsiębiorców. W ramach projektu modelowego wypracowano model działań, który regulowałby zagadnienia formalno-prawne oraz możliwości uzyskania wsparcia finansowego na przeprowadzenie rewitalizacji, która będzie komplementarna z działaniami realizowanymi przez Gminę. Przy pomocy krajowego Instytutu Polityki Przestrzennej i Mieszkalnictwa powstał tzw. „Narzędziownik”, który opisuje cały problem wraz ze wskazaniem działań prawnych. Gmina nie poprzestała na konkursie i analizie prawnej, dla tego terenu został wykonany program funkcjonalno-użytkowy (PFU), który szczegółowo opisuje oszacowuje koszty całej zaplanowanej inwestycji. PFU był poprzedzony dokładną inwentaryzacją i ekspertyzą, niestety tylko części nieruchomości, gdyż nie wszyscy właściciele nieruchomości wyrazili zgodę na wykonanie takich działań. W ramach projektu została opracowana również dokumentacja techniczna na remont i adaptację lokali w hrubieszowskich Sutkach. 

Na bazie opracowanej dokumentacji projektowej został przeprowadzony remont kilku lokali w Sutkach jako wzorów dla reszty, tak aby przywrócić mieszkańcom dawny wizerunek miasta. W wyremontowanych lokalach mieści się min. Punkt Informacji o Rewitalizacji.

Materiały do pobrania:

• Opracowanie „Badania inwentaryzacyjne hrubieszowskich podziemi” (PDF 1 MB)
• Publikacja „Metodologia opracowania analizy stanu prawnego nieruchomości na przykładzie kompleksu Sutek w Hrubieszowie – Narzędziownik”  (PDF 3 MB)
• Publikacja podsumowująca projekt modelowy pn. „Ożywienie dziedzictwa kulturowego. Rewitalizacja Hrubieszów”  (PDF 6 MB)

Więcej informacji o rewitalizacji w Hrubieszowie dostępnych jest na stronie lokalnej bazy wiedzy hrubieszow.sm32.eu

Modelowa Rewitalizacja Miast w Hrubieszowie – film

Obejrzyj film i zainspiruj się do działania. Wielowiekowa historia stała się główną osią programu rewitalizacji zabytkowego Śródmieścia i odrodzenia tożsamości mieszkańców Hrubieszowa. Dzięki udzielonej dotacji ze środków POPT 2014-2020, opracowano koncepcję zagospodarowania Śródmieścia (hrubieszowskich podziemi, zabytkowego budynku dawnego Syndykatu Rolniczego czyli Hrubieszowskie Centrum Dziedzictwa, zespołu budynków zlokalizowanych przy ul. 3-go Maja 15A czyli Centrum Aktywności Lokalnej oraz hrubieszowskich "Sutek”) przy aktywnym uczestnictwie społeczności i przedsiębiorców.